De eenzaamheid van het buitenbeentje: Hoe je je eenzaam kan voelen door buiten de sociale normen te vallen

door Luzia Heu

For the English version of this blog post, click here (original post).

De meeste van de mensen op mijn kantoor houden van drinken of feesten. […] Ik hou niet van drinken, ik hou niet van feesten. Ik val helemaal niet in die categorie van mensen. […] Als er bijvoorbeeld een promotiefeest komt […]: Dan ga ik meestal in een hoekje zitten, met Sprite of cola of iets – wat dan ook – pizza ofzo – in mijn eentje. Op dat moment voel ik me dus erg eenzaam […]. Ik ben het buitenbeentje in de omgeving daar.^[1]

Wij mensen leven met en volgens ontelbare, onzichtbare normen – dat wil zeggen, regels over hoe mensen zijn of zouden moeten zijn. Ze bepalen welk gedrag, uiterlijk, voorkeuren en gevoelens wenselijk zijn en welke niet, en waarvoor we door anderen of door onszelf gestraft of beloond zullen worden.

Hoewel de meeste mensen (lijken te) handelen in overeenstemming met sociale normen, zullen er altijd heel wat mensen zijn die van de normen afwijken. Dit klinkt alsof mensen die afwijken er vrijwillig voor kiezen om tegen de stroom in te zwemmen, maar meestal gebeuren normafwijkingen vanzelf. Je vrienden beginnen uit te gaan, terwijl jij je meer op je gemak voelt als je thuis bent bij je familie. Je leeft in een maatschappij waar alleen heteroseksualiteit wordt geaccepteerd, terwijl je zelf een andere seksuele geaardheid hebt. Je vindt geen partner, wanneer je vrienden kinderen beginnen te krijgen en huizen beginnen te kopen die jij je alleen niet kunt veroorloven.

Onderzoek laat zien dat je je eenzaam kunt voelen als je het buitenbeentje bent, anders dan anderen.^[1] In deze blogpost zal ik vier mogelijke verklaringen geven voor dit verband: Afwijken van normen kan (1) ervoor zorgen dat je je niet verbonden voelt met anderen, (2) ervoor zorgen dat je het gevoel hebt dat er iets mis is met je sociale relaties, (3) ervoor zorgen dat anderen je afwijzen, en (4) voorkomen dat je niet krijgt wat je nodig hebt in je sociale relaties.

Deze verschillende mechanismen sluiten elkaar niet uit: ze kunnen ook tegelijkertijd optreden. Als je vrienden plotseling graag uitgaan en jij niet, kun je het gevoel hebben dat ze je niet begrijpen. Tegelijkertijd kan het ook zijn dat ze je minder uitnodigen en meer met andere vrienden praten over wat hen werkelijk bezighoudt, waardoor je het gevoel kunt krijgen dat je vriendschappen niet erg bevredigend zijn. Als je nog geen idee hebt wat ik bedoel, maak je geen zorgen: ik zal elk van de mechanismen hieronder in meer detail uitleggen – en om duidelijker te maken wat ik bedoel, zal ik gebruik maken van enkele ervaringen van mensen die we interviewden.

Hoezo kunnen we ons eenzaam voelen als we afwijken van de sociale normen?

Voordat ik begin, een klein voorbehoud: veel mensen interpreteren sociaalwetenschappelijke resultaten verkeerd omdat ze denken dat deze bevindingen voor iedereen gelden. Als een psychologisch onderzoek aantoont dat mensen die afwijken van de norm zich vaker eenzaam voelen, zullen mensen dus vaak gewoon lezen: “Als iemand afwijkt van een norm, zal die persoon zich eenzaam voelen.” En dan denken ze: “Maar ik voel me niet eenzaam, hoewel al mijn vrienden naar zachte indie-muziek luisteren, terwijl ik naar heavy metal luister. Die studie is onzin.” Sociaalwetenschappelijke studies vertellen ons echter alleen over waarschijnlijkheden: ze vertellen ons wat er kan en waarschijnlijker is om te gebeuren, maar ze kunnen ons niet met zekerheid vertellen wat er met een bepaald individu zal gebeuren. Kortom, alles wat hieronder wordt beschreven kan met grotere waarschijnlijkheid gebeuren als je afwijkt van de sociale normen, dan wanneer je niet afwijkt van de sociale normen – maar het zal niet noodzakelijk gebeuren.

1. Je voelt je niet verbonden met anderen

Ik wil mijn problemen niet vergelijken met andere mensen, maar zij lijken de helft van de tijd niet zo verdrietig te zijn. Als ze dat wel zijn, dan laten ze dat niet merken, en ik wil niet de enige verdrietige persoon in de kamer zijn. Dus… het eist veel van je als je de hele tijd doet alsof. En daarom kan ik niet bij mensen in de buurt zijn, ik blijf doen alsof.

Ja, zie je, en daar komt mijn ADHD om de hoek kijken, toch? Uhm, ik heb altijd het gevoel gehad dat ik een beetje anders was, toch? En daar was het al eenzaam omdat mensen niet begrepen wat ik uitlegde, wat ik ze wil vertellen. Ze begrepen niet dat ik anders denk, dat ik anders ben. Dat ik me anders voel.

Nou, ik denk dat het – het is het ergste als men zich onbegrepen voelt. En als je bijvoorbeeld in een groep bent – dat kunnen leerlingen zijn of collega’s, dat kan familie zijn… En jij bent de enige die een bepaalde mening of een overtuiging heeft, en alle anderen niet […]. Dan kan dat inderdaad het gevoel van eenzaamheid oproepen.

Als je toevallig anders bent dan anderen om je heen, andere dingen leuk vindt of andere dingen doet, dan kan dat heel direct leiden tot eenzaamheid: Je kunt het gevoel hebben dat ze je niet kunnen begrijpen, dat ze je verkeerd interpreteren, dat je niet begrijpt wat ze bedoelen of dat je niet bij hen hoort. Daarbij kun je het gevoel hebben dat je niet authentiek kunt handelen in de buurt van anderen, omdat je niet zou worden geaccepteerd hoe je werkelijk bent.

Anderen kunnen ook medelijden met je hebben, suggereren dat er iets mis is met je situatie – wat troostend kan voelen als je het niet leuk vindt waar je staat in het leven, maar afstand kan scheppen als je je prima voelt. Zo kan het zijn dat je het niet erg vindt om single te zijn als je midden dertig bent, maar dat je ouders zich zorgen maken over je toekomstig geluk, en dat vrienden hun medelijden uiten of herhaaldelijk vragen of je afspraakjes hebt. Als je een gebrek aan verbondenheid voelt met je omgeving, kan het heel logisch zijn om je daarmee eenzaam te voelen.^[i],[ii]

MAAR: Wat jij gelooft dat anderen waarderen en doen is vaak verkeerd, en zo kan ook jouw perceptie van de norm afwijken.^[iii] Dit sociaal psychologisch fenomeen heeft zelfs een naam, en nogal een technische: pluralistische onwetendheid (Engels: pluralistic ignorance).

2. Je hebt het gevoel dat er iets mis is met je sociale relaties

Je kunt je ook eenzaam voelen als je merkt dat je relaties niet voldoen aan hoe jij of anderen zouden willen dat ze zouden zijn.^[vi]

Er zijn momenten geweest waarop het niet hebben van een relatie mij onder druk heeft gezet en mij eenzaam heeft doen voelen.

Nou, de vergelijking met alle anderen. Het is als, waarom lukt het iedereen wel [om een romantische relatie aan te gaan], waarom mij niet, snap je?

Ik dacht vroeger altijd: […] Ik zou zo graag iemand willen hebben […] met wie ik gewoon echt een band heb en die 100% – zoals een beste vriend, of zoiets – dus 100% altijd aan mijn zijde staat […] Ik heb dat altijd willen hebben, maar op de een of andere manier is het er nooit van gekomen […]. Ik voelde me altijd een beetje eenzaam en alleen.

Waar komen deze ideeën over hoe relaties (idealiter) zouden moeten zijn vandaan? Onder andere door hoe anderen over hun relaties praten, uit hoe hun relaties er van buitenaf uitzien, of hoe relaties typisch worden afgebeeld in schoolboeken, films, en op sociale media.^[2] Tot op zekere hoogte zul je deze idealen en verwachtingen internaliseren; ze worden wat je zelf wil.

Als je relaties verschillen van wat je wil en/of van hoe normale relaties (in jouw cultuur en voor iemand van jouw leeftijd) eruitzien, kun je je ontevreden voelen over je relaties – en dit kan eenzaam maken. Je kunt het gevoel krijgen dat de meeste mensen nog lang en gelukkig leven als ze er eenmaal in geslaagd zijn een partnerschap aan te gaan (zoals veel Hollywoodfilms suggereren). Als je je soms niet begrepen voelt door je partner, kan dit je vervolgens eenzaam laten voelen doordat dit je het gevoel geeft dat je partnerschap niet goed genoeg is.

In feite zijn er ontelbaar veel van dergelijke voorbeelden. Nog één: Als je toevallig op vrijdagavond alleen bent, kun je het gevoel hebben dat je er niet in geslaagd bent bevredigende relaties te creëren, dat je vrienden niet om je geven of dat je pijnlijk bewust bent van het feit dat je vrijgezel bent. Daardoor kan je jezelf eenzaam voelen.

Interessant genoeg heb je dit gevoel misschien niet op een maandagavond. Dat komt omdat de sociale normen suggereren dat je op vrijdagavond met vrienden of een partner moet eten, maar dat alleen zijn op maandagavond prima is. Op maandagavond ben je echter niet minder geïsoleerd. Je kunt misschien zelfs meer genieten van je tijd alleen op de maandag, omdat dit voor je gevoel niets zegt over je relaties.^[3]

3. Anderen wijzen je af

En ik was het “zwarte schaap”. Ik denk in alle programma’s, maar ook op de ‘Talmudic college’, op de middelbare school, en bij de jeugdorganisaties. En ik denk gewoon dat ik me echt alleen voelde vanuit het oogpunt dat ik elke keer het gevoel had dat ik anders was, dat mensen me als afwijkend zagen en me ook zo behandelden.

Zelfs als je zelf niets geeft om een sociale norm, kan je sociale omgeving dat wel degelijk doen. Als je al een (niet-normatief) lange tijd single bent, kunnen familieleden je openlijk vertellen dat je moet ophouden om zo kieskeurig te zijn of meer moet investeren in het vinden van een partner. Daarnaast kunnen je collega’s speculeren over wat er misschien ‘mis’ met je is, of kunnen je vrienden met kinderen zich langzaam terugtrekken omdat ze liever contact maken via verhalen over het gedoe en de vreugde van het krijgen van kinderen – iets waar jij niet aan kunt bijdragen.

In andere culturen kunnen anderen het (ironisch genoeg) weer afkeuren als je de “verkeerde” partner hebt of als je een partner hebt op de “verkeerde” leeftijd:

Ik vond een meisje leuk en ik had een relatie met haar. Het probleem was dat haar familie en mijn familie het te weten kwamen. Daardoor ontstonden er ruzies tussen de families. Ze berispten me.

In veel verschillende culturen worden andere mensen die afwijken van de sociale normen door anderen gestraft, omdat zij zich niet houden aan wat als normaal wordt beschouwd. Dit gebeurt bijvoorbeeld in de vorm van openlijke confrontatie, sociale buitensluiting of roddelen.^[vii]

Als ik iets verkeerds doe, zal niemand bij me zien. Als ik drink, rondzwerf en hier en daar ruzie maak, zal niemand me in hun buurt laten. Ze zullen zeggen, “hé, die kerel is vreemd”. Ze zullen me uitschelden en me wegsturen.

[Ik voelde me eenzaam] toen ik een paar problemen had met mijn bedrijf en mensen die dicht bij me stonden begonnen zich van me te distantiëren en niet meer met me om wilden gaan. Op dat moment begonnen vrienden in mijn kring en familieleden afstand te nemen [van mij].

Anderen kunnen zelfs zover gaan dat ze je buitensluiten, omdat je niet doet wat zij normaal vinden. Denk bijvoorbeeld aan kinderen die andere kinderen ontwijken omdat ze bijvoorbeeld geïnteresseerd zijn in leren, er anders uitzien of anders praten dan het gemiddelde kind (in deze sociale context). Deze gevallen van sociale afwijzing, van subtiele distantie tot duidelijke uitsluiting, kunnen iemand natuurlijk heel eenzaam maken.

Ik voelde me daar [op school] erg eenzaam omdat ik een buitenlander was […] en anderen lieten me dat voelen. Ik geloof niet dat de kinderen dat expres deden, maar de maatschappij wel – en kinderen doen dat dus ook.

We hebben een WhatsApp-groep van de hele klas, en dan is er nog een groep voor de jongens en de meisjes. En ik zit in geen van beide. Nu, het is grappig omdat we in 2019 leven. Dus, de grenzen hadden al lang geleden moeten vervagen. Maar de groep van de jongens, daar hoor ik niet bij. Niet omdat ze me opzettelijk gedefinieerd hebben, maar ze weten dat ik niet met hen naar een meer ga om te voetballen. En de meisjes doen ook… meisjesavonden. En ik begreep dat er een discussie was over: “Moeten we [naam] toevoegen aan sushi avonden?” en al die andere dingen die ze doen. Ze hebben me niet toegevoegd en het is prima zo. Dus, de verschillende geslachten misschien – in mijn geval, dat is wat bracht het gevoel van eenzaamheid.

4. Je krijgt niet wat je nodig hebt

Mensen lijken verschillende relationele behoeften te hebben: Hun welzijn hangt ervan af of ze voldoende nabijheid, advies of bevestiging van anderen krijgen; of ze op anderen kunnen rekenen, bij een groep horen of voor een ander kunnen zorgen.^[viii] Wat heeft dit met sociale normen te maken? Sociale normen bepalen in welke sociale relaties deze behoeften vervuld kunnen worden – en als je toevallig geen relatie hebt die cultureel centraal staat, kan het zijn dat je niet in staat bent om (sommige van) je relationele behoeften te vervullen. Dit klinkt erg abstract, maar ik zal opnieuw enkele voorbeelden geven.

Als je bijvoorbeeld in een samenleving leeft waar de meeste mensen hun diepste zorgen vooral met hun partner bespreken, kun je emotioneel geïsoleerd raken als je alleen bent – veel meer dan wanneer je in een samenleving leeft waar mensen zich vaak tot vrienden of familie wenden voor emotionele steun. Als je in een samenleving leeft waar knuffelen of elkaars hand vasthouden alleen met romantische partners wordt geaccepteerd, is de kans groter dat je aanraking mist als je geen partner hebt, dan wanneer je in een samenleving leeft waar het gebruikelijk is om ook met familie en vrienden te knuffelen.^[ix]

Inderdaad, een studie bevond dat jongvolwassenen in Zuid-Korea die single waren zich minder eenzaam voelden (in vergelijking met mensen met een romantische relatie) dan jongvolwassenen die single waren in de VS. Volgens de auteurs van de studie komt dit doordat romantische relaties in de VS meer geïdealiseerd worden en belangrijkere bron van intimiteit zijn – veel meer dan in Zuid-Korea. Familiebanden, daarentegen, zijn in Zuid-Korea blijkbaar emotioneel hechter dan in de VS.

Ook kun je bijvoorbeeld als alleenstaande man een groter risico lopen om je eenzaam te voelen dan als alleenstaande vrouw. In veel samenlevingen worden namelijk mannen afgekeurd die knuffelen of handjes vasthouden met hun mannelijke vrienden^[x], of mannen die emoties uiten zoals verdriet of angst buiten hun romantische relatie om.

Ik was dus op zoek naar iets, bijvoorbeeld een huwelijksrelatie, en in deze oosterse en islamitische samenleving zoek je het huwelijk omdat het de enige manier is om vrij te leven met een partner voor wie ik me kan openstellen en bij wie ik mijn ware ik kan zijn. Want als je je ware ik aan iemand laat zien, voelt dat goed – vooral als diegene betrouwbaar is. En dit is waarom ik op zoek was naar een relatie (partnerschap): omdat er geen goede vriend was die ik genoeg kon vertrouwen om met hem over al mijn gevoelens te praten.

Tenslotte zijn het meestal de biologische ouders in westerse middenklasse gezinnen die voor de kinderen zorgen. In de meeste minder geïndustrialiseerde culturen daarentegen, zijn andere familieleden (bijvoorbeeld broers, zussen, grootouders, tantes of ooms) ook sterk betrokken bij de opvoeding van kinderen.^[xi] Als je dus deel uitmaakt van de westerse middenklasse en geen kinderen hebt, heb je misschien minder mogelijkheden om voor anderen te zorgen dan wanneer je in een andere culturele context zou leven. Het ontbreken van mogelijkheden om voor anderen te zorgen kan je dan opnieuw eenzaam laten voelen.^[4]

Waarom is dit zo relevant?

We hebben gezien dat de inhoud van sociale normen verschilt tussen culturen: er zijn sterke verschillen tussen plaatsen en groepen in hoe men verwacht dat mensen zijn en zich gedragen. Tegelijkertijd suggereren studies dat eenzaamheid in veel verschillende culturele contexten veroorzaakt kan worden doordat je niet binnen een sociale norm past.

Bepaalde risicofactoren voor eenzaamheid – zoals verlegen zijn of alleenstaand zijn – kunnen dus niet overal even eenzaam maken, maar is dit voornamelijk het geval als ze niet passen bij de verwachtingen van de sociale omgeving waarin iemand zich bevindt. In plaats van ervan uit te gaan dat dezelfde kenmerken eenzaamheid overal vergroten, kunnen sociale normen ons helpen om risicofactoren voor eenzaamheid in een bepaalde context te identificeren. Dit kan ons vervolgens helpen om meer cultuur-sensitieve interventies tegen eenzaamheid te ontwikkelen.

Enkele afsluitende woorden

Alhoewel we normen nodig hebben, omdat ze beslissingen en sociale interactie vergemakkelijken, kunnen ze ook een bron van eenzaamheid zijn. Als we niet passen in datgene wat normaal is in onze specifieke sociale omgeving, is de kans groter dat we ons eenzaam voelen – omdat we ontevreden zijn over onze relaties, omdat we ons vervreemd voelen, omdat anderen ons afwijzen, of omdat we in onze relaties niet krijgen wat we nodig hebben.

Desondanks, en hoe ongemakkelijk het ook voelt om er niet bij te horen, vraag jezelf af of je het nodig hebt om erbij te horen. Als je immers denkt aan de verhalen die we elkaar vertellen in sprookjes, boeken en films, kun je zien dat helden en heldinnen meestal degenen zijn die niet meegaan met de stroom.

[1] Citaten in deze tekst zijn afkomstig uit interviewmateriaal van:
Heu, L. C., Hansen, N., van Zomeren, M., Levy, A., Ivanova, T. T., Gangadhar, A., & Radwan, M. (2021). Loneliness across cultures with different levels of social embeddedness: A qualitative study. Personal Relationships, 28(2), 379-405. https://doi.org/10.1111/pere.12367
Findings from this research can also be found at https://loneliness-across-cultures.com/.

[2] Je hebt waarschijnlijk bijna nooit berichten gelezen over het feit dat je net ruzie hebt gehad met je partner.

[3] Misschien heb je ook wel eens gemerkt dat je je beter voelde op een vrijdagavond die je alleen doorbracht tijdens de lockdown, dan op een gewone vrijdagavond.

[4] Het kan echter zijn dat je zelf meer onvrede of afwijzing door anderen ervaart als je afkomstig bent uit een cultuur in het Mondiale Zuiden, waar het krijgen van kinderen sociaal bijzonder belangrijk kan zijn.^[xiii]

^[i] Rogers, C. (1970). Encounter Groups. Pelican Books.

^[ii] Whitehorn, J. C. On loneliness and the incongruous self image. Annual of Psychotherapy, 2(1), 15-17.

^[iii] Allport, F. H. (1924). Social psychology. Houghton Mifflin.

^[iv] Prentice, D. A., & Miller, D. T. (1993). Pluralistic ignorance and alcohol use on campus: Some consequences of misperceiving the social norm. Journal of Personality and Social Psychology, 64(2), 243–256. https://doi.org/10.1037/0022-3514.64.2.243

^[v] Sargent, R. H., & Newman, L. S. (2021). Pluralistic ignorance research in psychology: A scoping review of topic and method variation and directions for future research. Review of General Psychology, 25(2), 163-184. https://doi.org/10.1177/1089268021995168

^[vi] Perlman, D., & Peplau, L. A. (1981). Toward a social psychology of loneliness. In Gilmour, R., Duck, S. (Eds.), Personal relationships: Vol. 3. Relationships in disorder (pp. 31–56). Academic Press.

^[vii] Eriksson, K., Strimling, P., Gelfand, M., Wu, J., Abernathy, J., Akotia, C. S., … & Van Lange, P. A. (2021). Perceptions of the appropriate response to norm violation in 57 societies. Nature communications, 12(1), 1-11. https://doi.org/10.1038/s41467-021-21602-9

^[viii] Weiss, R. (1974). The provisions of social relationships. In Z. Rubin (Ed.), Doing unto others (pp. 17-26). Prentice Hall.

^[ix] Seepersad, S., Choi, M. K., & Shin, N. (2008). How does culture influence the degree of romantic loneliness and closeness? The Journal of Psychology, 142(2), 209-220. https://doi.org/10.3200/JRLP.142.2.209-220

^[x] Lewis R.A. (1978). Emotional Intimacy among Men. In: Rieker P.P., Carmen E. (Eds.), The Gender Gap in Psychotherapy. Springer, Boston, MA. https://doi.org/10.1007/978-1-4684-4754-5_13

Scoats, R., & Robinson, S. (2020). From stoicism to bromance: Millennial men’s friendships. In R. Magrath, J. Cleland, & E. Anderson (Eds.), The Palgrave Handbook of Masculinity and Sport (pp. 379-392). Palgrave Macmillan, Cham.

^[xi] Sear, R. (2016). Beyond the nuclear family: an evolutionary perspective on parenting. Current Opinion in Psychology, 7, 98-103. https://doi.org/10.1016/j.copsyc.2015.08.013

^[xii] Inhorn, M., & Van Balen, F. (2002). Infertility around the globe: New thinking on childlessness, gender, and reproductive technologies. University of California Press.